[Historie] [Norsk] [Kunst og design] [Musikk] [Oppgåver] [Elevarbeid]

England var med på å hindre at Russland fekk for mykje makt på Balkan. Då fyrsten av Egypt fekk økonomiske vanskar, kjøpte den britiske statsministeren Disraeli opp alle aksjane hans i Suezkanalen, og dermed skaffa Storbritannia seg kontroll over kanalen som var lettaste vegen til Sør-Afrika, India og Australia. I 1882 gjorde britane seg til herrar over heile Egypt, og nokre år etter tok dei Sudan. I India, som vart kalla juvelen i den britiske truna, utvida britane herredømet med å ta Burma. I 1899 braut Boerkrigen ut i Sør-Afrika, og denne krigen vann britane. Dermed hadde dei herredøme også her.

Mot slutten av 1800-talet utvida Frankrike makta si i Nord-Afrika. Ved sida av Algerie gjorde dei seg til herrar over både Tunis og Marokko. Dei utvida makta si i Søraust-Asia, i det området som vart kalla Indo-Kina. I dag er dette landa Kambodsja, Laos og Vietnam. Her vart grunnlaget lagt for Vietnamkrigen, som vi kjenner frå seinare tid.

Den tyske industrien hadde framgang mot slutten av 1800-talet, og kravde nye marknader for industrivarene sine. Då kom Tyskland med i kampen om koloniane. Dei tok fleire område på ulike stader i Afrika. Dei fekk og lov til å byggje ei jernbane frå Istanbul til Bagdad, Bagdadbanen, og skaffa seg innverknad i eit område frå Balkan til Persiabukta.

Både Russland og Japan hadde no vorte industriland og ville skaffe seg meir makt. Begge landa utvida områda sine i Asia. Russarane bygde no den transsibirske jernbanen frå Moskva til Vladivostok, slik at dei lettare kunne kontrollere områda sine.

Amerika var og ei stormakt med økonomiske interesser på sitt kontinent. USA hadde økonomiske interesser over store delar av Sør-Amerika og dei vest-indiske øyane. Spesielt den amerikanske presidenten Theodore Roosevelt var interessert i amerikansk imperialisme. For å kontrollere sine interesser sette dei i gang arbeidet med Panamakanalen. Den vart ferdig i 1914.

HISTORIE OG POLITIKK FRAM MOT 1. VERDSKRIG

Tyskland
Otto von Bismarck vart den første rikskanslaren i det tyske keisarriket. Den endelege samlinga av Tyskland fekk dei ikkje til før det kom til krig mellom Tyskland og Frankrike i 1870-1871. Frankrike måtte som fredsvilkår gi frå seg området Alsace-Lorraine til til Tyskland.  Dette skulle bli eit viktig moment for den politikken dei to landa førte framover. Bismarck var redd for at Frankrike skulle ”hemne” tapet av området sitt, og han førte ein heller slu alliansepolitikk for å prøve å isolere Frankrike. Han fekk i stand ein avtale med keisarriket Austerrike-Ungarn og Italia. Dermed vart tre europeiske stormakter samla i ”Trippelalliansen”.



Under Bismarck fekk Tyskland sjuke-, ulukkes- og vanføretrygd, og det vart innført alderstrygd. Mange tyskarar fekk det no betre enn før, og denne sosiallovgjevinga vart mønster for andre land.

Mot slutten av 1800-talet vart Vilhelm 2. keisar i Tyskland og han var no den mektige mann i Tyskland heilt til han abdiserte etter 1.verdskrig. Keisaren ville gjerne føre ein verdspolitikk og sette i gang med ei sterk opprustning av marinen.

Frankrike
Den tysk-franske krigen(1870-1871) gjorde slutt på det franske keisardømmet, og landet vart republikk. Frankrike var redd for den tyske utanrikspolitikken og fekk i stand ein samarbeidsavtale med Russland. Nokre år før første verdskrig slutta Storbritannia seg til denne avtalen, som vart kalla ”Trippelententen”.

Mellom 1871og 1914 hadde Frankrike 58 regjeringar, og politikken bar nok preg av det. I denne perioden fekk landet likevel utbetra sosialomsorga. Sjuke- og ulukkestrygd for arbeiderar, kortare arbeidstid i industrien, fabrikktilsyn og alderstrygd for arbeiderar og småbønder. Skulereform med gratis og pliktig folkeskule for alle vart og gjennomført. I byrjinga av hundreåret hadde fransk industri gode tider, og produksjonen var stor. Fransk bilindustri var ei tid den største i Europa. Samstundes sette Frankrike fart i den militære opprustninga.

Storbritannia
Også i Storbritannia vedtok dei store sosiale reformer i denne perioden. Men før noko vedtak vart gjennomført var det ein langvarig strid mellom underhuset og overhuset i det britiske parlamentet. Den store innanrikspolitiske saka i denne perioden er spørsmålet om irsk sjølvstyre(“Home rule”). Kort tid før første verdskrig hadde underhuset vedteke ei lov om irsk sjølvstyre tre år på rad, men overhuset vraka lovframlegget alle tre gongane. Lova vart då gjort gyldig likevel. Då reiste folket seg i Nord-Irland til hard motstand. Første verdskrig sette ein stoppar for denne saka, men den vart teken opp att etter krigen.

Sjå meir om dette på Godøy skule sin Engelskweb!

Storbritannia merkar seg Tyskland sin iver etter opprustning til sjøs. ”Britannia rules the waves” sang britane då som no, og den tyske politikken likte dei ikkje.  Nokre år før 1. verdskrig gjekk dei med i ”Trippelententen”.

Russland
I Russland sat dei ulike tsarane som eineveldige herrar og styrte over eit stort land og dei mange bøndene i landet. Tsaren og adelen kunne styre akkurat som dei ville, og vanlege folk i Russland levde i stor naud. Rundt århundreskiftet gjer nihilistane seg sterkt gjeldande i Russland. Nihil betyr ingen ting. Nihilistane var anarkistar som nekta og godkjenne dei lover og normer som var i samfunnet i Russland.  Dei kjempa mot eineveldet, ufridom, underkuing, kunnskapsløyse og gamle tradisjonar og vanar. Spesielt ungdom var med her, og mange av dei var studentar eller adelege  Den siste russiske tsar, Nikolai 2. kom til makta i 1894 og sat fram til den russiske revolusjon i 1917.

Russland og Japan kjempa om overherredøme over eit då svakt Kina. Den transsibirske jernbanen hadde eit sidespor til byen Port Arthur. Då var byen russisk, men i dag er det den kinesiske byen Lu-Ta. Det vart krig mellom dei to landa om denne byen, og Russland tapte.

Då meldinga om dette nederlaget nådde St. Petersburg, braut det ut revolusjon. Det var i 1905. Tsaren budde i St. Petersburg. No ville folk vera med på å bestemme kva politikk tsaren skulle føre. Eit fredeleg demonstrasjonstog vart møtt med kavaleri, og mange menneske mista livet. Tsar Nikolai vart likevel tvinga til å kalle inn den russiske nasjonalforsamlinga, Dumaen, men dei fekk ikkje gjennomført tiltak som gjorde situasjonen betre for vanlege folk.

Rundt århundreskiftet gjorde tanken om den panslaviske ide seg sterkt gjeldande. Den panslaviske ide gjekk ut på at alle slaviske folk skulle samlast under Russland sin førarskap.

USA
Gjennom heile 1800-talet hadde USA ei svært stor innvandring, og på denne tida var innvandringa størst frå europeiske land. Dei fleste innvandrarane nytta seg av ”The Homestead Act”, og frå 1860 til 1910 vart talet på gardsbruk endra frå to til seks millionar.

På same tid auka jernbanelinene frå 49 000 km  til 300 000 km. Då hadde USA meir jernbane enn heile Europa til saman. Etter den amerikanske borgarkrigen gjekk industrialiseringa svært raskt i USA, og USA utvikla storkapitalisme. Mellom anna hadde dei høg vernetoll på alle varer produsert i USA. Storkapitalistar som Rockefeller, innan olje, Andrew Carnegie, innan stål og Henry Ford, innan bilindustri, veks fram.

 Høyr Henry Ford “live”! (Real Audio)

Storkapitalistane gjekk ofte saman i trustar og kartell. Eit kartell er avtalar mellom verksemder i same bransje for å regulere prisar og produksjon. Trust er ei organisering av verksemder i same bransje under ei felles leiing som regulerer pris og produksjon. På denne måten skaffar storkapitalen seg monopol, og makt til å bestemme prisar. Dei kjøpte aviser,og på den måten prøvde å påverke folk til å akseptere sin politikk. Korrupsjon var vanleg i USA på denne tida. I 1909 vart Theodore Roosevelt vald til president på nytt, og han brukte mykje tid og krefter på å få slutt på korrupsjon og trustverksemd.

Trustane var svært sterke og vanskelege å knekke. Dei hadde framleis stor påverknad på amerikansk politikk. I 1912 vart Woodrow Wilson vald til amerikansk president, og han brukte mykje tid på å få til lovgiving som knekte trustane. Han fekk også vedteke reduksjon av amerikanske tollsatsar slik at USA vart ein del av det internasjonale handelssamfunn, og ikkje dreiv sin eigen isolasjonspolitikk. Han var og for ei moderat arbeidarrørsle som dreiv fagforeiningspolitikk. Dette skapte ei god lovgiving for arbeidarane i USA. Mellom anna fekk dei streikerett.

VERD Å VITE  - OM PERIODEN 1900-1914

Den tyske oppfinnaren von Zeppelin konstruerte eit luftskip med aluminiumsramme, som avstiva sjølve luftskipet. Dette var 1900. Desse luftskipa, som vart kalla zeppelinarar, vart utstyrte med motor.Frå polarhistoria kjenner vi bruken av desse luftskipa.



1901 sender italienaren Marconi si første transatlantiske radiosending. Meldingar gjekk no frå  kontinent til kontinent på berre sekund.

1901 ”Gillette – the best a man can get”.  King Camp Gillette utviklar ein barberhøvel med utskiftbart blad. Den gamle barberkniven vart no umoderne.

I 1901 døyr den britiske dronninga Victoria. I 63 år hadde ho vore overhovud for det store britiske imperiet. I hennar regjeringstid vart Storbritannia verdas leiande industri- og militærmakt.

Den  amerikanske presidenten Theodore ”Teddy” Roosevelt var glad i å gå på jakt. På ein jakttur i 1902 nekta han å skyte ein liten bjørnunge. Då dette vart kjent sette ein fabrikk i gang med å produsere teddybjørnar, som sidan har vore alle barn si leike.

Brødrene Wright sitt fly ”Flyer” gjennomførte verdas første flytur i 1903, og turen tok heile 12 sekund. Flyet var eit biplan med to venger med stag mellom. Flyet hadde to propellar, og piloten hang i ein sele under nedste vengen.



I 1906 hadde ein det store jordskjelvet i San Francisco. På 30 sekund vart tusenvis av bygningar øydelagde, og over 1000 menneske miste livet. Den dag i dag ventar innbyggarane i byen på det neste store skjelvet.



I 1907 var 20 engelske gutar på nokre dagars leir på ei øy utanfor Sør-England. Leiaren deira var Sir Robert Baden-Powell. Han har sidan vorte rekna som grunnleggjaren av speidarrørsla.

Dei olympiske leikane hadde ikkje vore den store suksessen, men under leikane i London i 1908 var heile 21 ulike idrettar representerte. Til og med vinteridretten kunstløp på skøyter var på programmet.

Flygarane vart meir og meir dristige ettersom flyet utvikla seg. I 1909 flaug franskmannen Bleriot som førstemann over kanalen mellom England og Frankrike, og flyturen tok 43 minutt.



I 1911 vart det første filmstudioet bygt i forstaden Hollywood utanfor storbyen Los Angeles. På få år vart Hollywood sentrum for amerikansk filmindustri. Filmskaparen Mark Sennett var ein av dei første som etablerte seg her.

I 1912 la verdas største passasjerskip ”Titanic” ut på sin jomfrutur. Alle som har sett storfilmen ”Titanic” kjenner den tragiske historia om dette skipet si skjebne.

Dette året auka også produksjonen av T-Forden i stor stil. Den første bilen av dette merket vart produsert i 1908, men etter kvart som Ford-fabrikkane la om til samleband og masseproduksjonsteknikk skaut produksjonen fart. I 1908 tok det 14 timar og konstruere bilen, men i 1914 tok det  95 minutt og lage ein bil.

 Lytt til “lyden” av ein T-Ford på denne sida!

Vi brukar glidelås dagleg - mange ganger for dag faktisk. Dette var ei ny oppfinning i 1914.
Tenk på alle hekta og maljane som var på kle før den tid. Utsend medarbeider melder frå Paris at motane på denne tida var side skjørt. Berre ansikt og hender skulle vera synlege . Stramme korsett skulle framheve midja, og skulderputer skulle hjelpe til med å skape taljefigur. Halslinningen skulle gå langt opp på halsen, og håret skulle vera oppsett.

På denne tida vart elektrisiteten utbygd, og den endra dagleglivet for mange. Til dømes gatelys, elektriske sporvogner, elektrisk lys i heimen og  oppvarming . Også innan kommunikasjon endra dette livet til folk,  som t.d. bruk av telefon  Det er sjølvsagt at dei som hadde god råd kunne ta dette i bruk raskt, men etter kvart vart det vanleg for alle.

[Same periode Norge]

[Startside] [Arbeidsmåte] [Læreplanar] [Perioder] [Lenker]

Temaweb er ein netteneste frå PILOT, Møre og Romsdal
Redaktør: Åshild Støbakk - Webmaster: Svein Frøystad